Zaangen in i Dohnak Hlawh in Bibu Chung ah Daihnak Ser

Atu lio a buai ngaimi rohingya le mipi kong hi ruah ahcun lungthin a nuam lo ngai. Ralkap lut hna ka lungah a chuah tawn. A caan ahcun mi nih vuak le nam in cumh tiang zong ka ton bal; ka palh zoong palhh lo zongah aho cungah (phuhlam-လက္စားေခ်) ka tuah bal lo. Ka cungah a tlungmi harnak cu ka in kho tuk nain တရား lo tuk in midang cungah thil a cangmi ka hmuh ahcun daih tein ka um kho lo. Atu lio thil a cangmi (rohingya) kong hi cauk ka tialmi he aa pehtlaih caah Khrihfa nih zeidah tuanvo kan ngei timi langhter ka duh. Zeiruang ah dah vawlei cung ral pi a thawh? Zeiruang ah dah Japan nih Pearl Harbor (Dec. 7, 1941) ah bom a thlak? Zeiruang ah dah US nih Hiroshima le Nagasaki (August 1945) ah bom a thlak ve? Zeiruang ah dah US i World Trade Center cu (Sept. 11, 2001) an tuk, zeiruang ah dah US nih Iraq le Afghanistan hna hi a tuk hna ti bantuk hna hi kan zoh ahcun, lehrulnak le mahzawn lawng i ruahnak (selfish, keimah timi) ruangah hi a si bik ko.

1). Violence- Zaang-en in i dohnak a duhmi nih cun;

Violence- ral doh a duhmi nih cun mah thatnak lei cio chim an thiam. Doh a duhmi nih cun aphunphun in an chim lai: kanmah kan i vennak (defend) caah si ti bank. UN le cozah pi nih hnatlaaknak a tuah hnu ahcun tuk awk, doh awk a si ko ti bank, ţha tein kan chim, kan nawl ko hna nain hnatlaaknak kan ngeih khawh ti lo caah ti bank, hmailei kan ram daihnak ca ding ah a si ti bank, miţhalo pawl nih kan vawlei hi an hrawh dih sual lai caah khamh cia chungnak ding caah ti bantuk in a ruang an kawl.

Tahchunhnak ah, Bush nih Saddam Hussein a tuk lio ah a ruang bik cu nuclear hriamnam a ngei tiah a tuk nain, adonghnak ahcun a rak ngei lo mi pi a si, asinain, a ngeih lo hmanh ah tuk awk a tlaak mi hrim asi ko tiah a phunphun in a chim thaan. Zei bantuk a ruang tha ngeih hmanh ah raldohnak nihcun thisen luannak, fahnak, thihnak cu a chuahpi peng ko. Iraq tuknak, Afghanistan tuknak ah hin nihin ah an ram ah daihnak cu a chuahpi taktak maw? A chuahpi hlei lo! Cucaah raldohnak dik kan ti zongah vawlei daihnak caah cun a phichuak cu a si kho hrim lo.

2). Zaangen in i dohnak tel lo in;

Jesuh cawnpiaknak hi zaangen in i dohnak aa tel lo, asinain, doh lo zong a si lo, tliktak, zaamtak zong a si lo, daitein um sawhsawh zong a si fawn lo; tlik zong tlik loin an chungah va nun ve i, daihnak ser i zuam tu kha a si. Khrihfa mi cu ralkap kan si dih, asinain kan dohmi tu aa dang, daihnak sertu ralkap kan si, hi vawlei ral doh ning bantuk kan si lo, lenglei ral a chuahtertu ‘keimah’ timi chunglei ral kha remdaihtertu kan si. Mi le mi karlak i daihnak ser cu daitein va um kha a si hlei lo. Cucaah Jesuh nih ‘Cenghngia lak i thlahmi tuu bantuk nan si’, a ti mi le, ‘rul bantuk in va fim uh, thuro bantuk in nan nun va neem u’ a ti duhnak kha a si. Jesuh cawnpiaknak a zul ko mi nih cun zaangen in i dohnak hi cu a dirpinak ding a lam a um lo. Zaangennak aa tellomi dohnak tu ah hin ţhawnnak taktak cu a um deuh.

Nihin Khrifa nih zaangen in i dohnak a duhlomi Desmond Tutu, Mahatma Gandhi, Martin Luther King Jr., te pawl zong khatlei in an rak um ve ko ti hi kan philh lo awk le, kan thazaang a si awk a si. Zei bantuk in hriamnam hman in raldoh cu a herh ko tiah an cawnpiak hna zong ah an cawnpiak khawh ti lo dingmi minung an si. Daihnak kan ser ruangah a kan thah duhmi nih rak kan thah ko hna seh ti lungput a ngei mi an si. Nihin Khrihfami nih kan umnak poh ah daihnak ser ding in rian khinh ta mi kan si bantuk in cu lungput cu kan ngeih awk a herh ngaingai mi a si.

AD 26 ah Pontius Pilate nih Caesar (Sizar) muicuang milem kha Jerusalem ah a vun luhpi, mah Caesar i muicuang lawng hmanh si loin, ralkap pawl an Pathian cio hmanh kha biak le upat pek ding in nawl a chuah. Jerusalem i a um mi Judah mi pawl nih cun Pilate inn hmai ah an bok i ni nga le zannga chung, “Hi nawlbia cu rak kan thialpiak hraam ko, kan nawlbia buar nakcha cun thih kan duh deuh” tiah an nawl i lam cungah ti lo rawl lo in dai tein an duhlonak kha an langhter. A ni ruknak ah Pilate nih cu nawlbia cu Jerusalem in a thialpiak ţhan hna.

1920 March 13 ah Wolfgang Kapp nih Germany khuapi Berlin cu a laak i (dictatorship) pakhat duhnak lawngin uknak in uk a timh. Mipi nih an duhlonak kha hriamnam zeihmanh hmang loin lam cungah chuak in ni thum chung an langhter i a ni linak ah amah tu Sweden lei ah a tli.

1986 Philippines ah Marcos i (dictatorship) pakhat duhnak lawngin uknak kha mipi nih an duh lo, an tuar khawh ti lo caah mi vialte cu Edsa timi lampi cungah an chuak dih, “People Power” or “Edsa Revolution” tiah an au. February 14 ah cun ralkap pawl hmanh nih an meithal chiahtaak in mipi sin lei ah an i tel ve. A donghnak ah Marcos cu ti awk a hngal ti lo i amah tu a tli.

Hitler nih 1940 ah Norway hi fawi tein a rak tei, Vidkun Quisling timi cozah a dirhpiak hna i, cu cozah nih a chuahmi ca pawl cawn awk kha mipi le sayate nih an duh lo. Sayate le Quisling nih uk aa timh mi Lutheran biaknak i rian tuantu pawl zong an rian in an i phuak dih. Catholic Archbishop nih a rian in aa dinh i mi pawl kha bawmhnak le thazaang peknak ca a tialmi kha Gestapo nih “na min na thut mi kha na leet than lai” tiah a ti. Asinain, Archbishop pa nih “ka lu cu na laak khawh, ka minthut mi belte na la kho ti lai lo” a ti. Aa leet duh lo. An duhlonak kha zaangen i dohnak tel loin an langhter. A donghnak ah teinak an hmuh.

Philippine’s national hero (June 19, 1861 – December 30, 1896) Jose Rizal (Sibawi le ca tial thiam) cu Spain pawl nih Philippines ram an uk, an duh poh in an tuah lio ah zaangen in dohnak tel loin a dohtu a si. Spain pawl kha tuanbia (novels), hlabia, biazai (poem) hna in a doh hna. Amah nih a chimmi cu “fight not by sword, but by pen” a rak ti, “hriamnam in si loin, cahang (bawlpen) in doh” a ti. Atu Chin ralkap zong cabuai cung in bawlpen he ral kan do an ti ve.

1964 ah Nobel Peace Prize a hmumi Martin Luther King Jr. cu zaangen in dohnak zeihmanh tuah loin minung nawlvo (human rights) aa rual tein hmuh cio ding ah a rak aupitu minthang pakhat a si. Mahatma Gandhi, Desmond Tutu, Nelson Mandela te pawl zong ram ca, mipi caah rian an tuan tikah zaangen in dohnak tel lo (non-violent) in a cawlcaangmi an si. Kan nu Aung Sang Suu Kyi zong non-violent tiah a dirpi ve.

3). Zohchunhtlaak Khrihfa hruaitu hna;

Attila and the Pope: Kumzabu 15 hrawng ah, Attila nih nichuahlei Europe le a lai hrawng cu a tei dih cang hna, Rome (Eternal City) tuk ding in a kal. Pop Leo I nih (donkey) La te aa cit i a zultu tlawmpal he Attila ralkap umnak lei ah cun an kal. An i kenmi cu vailamtah lawng a si, hlasak pah in mibu tlawmpal he cun an kal, an kan kah zongah kan thi ko lai an ti. A donghnak ah kaphnih lei hnatlaaknak minsen an thut. Pope Leo I nih remdaihnak a ser.

Argentina and Chile: Argentina le Chile cu Andes ti mi ah ral i doh ding bak in an i ready lio ah, khat lei veve in bishop pawl nih ralkap pawl hmai ah an kal chung i, i tonnak an ngei. Kaphnih lei hawikomhnak, remhdaihnak an tuah khawh.

Biadonghnak

Matthai 5:14 Jesuh nih “nan nih cu cite le vawlei ceu tertu nan si” a kan ti. Cite cu amah caah lawngah a al bal lo, thlendannak um loin mipi caah a al zungzal. Ceunak zong amh ca lawngah a ceu bal lo, mipi caah a ceu zungzal. Ceunak nih a kan hmuhsahmi cu muinak chung ummi minung kha ceunak leiah lam hruait kha asi. Remhdaihnak ser timi cu daih tein um sawhsawh kha a chim duhmi a si lo. Buaihnak chungah tel ve i daihnak ser kha a si. Pathian riantuan hi vancung mi caah tuan a si bal lo. Vawlei minung sinah tuan a si. Kawlram mi cu zeizong vialte hi Suu Kyi tuanvo ah kan ruah i kamah nih tuan ve dingah kan ruah lomi hi a poi ngai. Daihnak a duhmi poh nih kan pawngkam harnak tuarmi hna bawmh ding rian nganpi kan ngei. Pathian dawtnak fiang tein a theitu hna nih minung le kan vawlei thater deuh ding kan si. Pathian cu a dinmi a si caah lainawn tanhpi tu a si lo. Zaangen tel loin raldoh hi Khrihfa rian a si.

References:

1. Martin Luther King, Jr. Why We Can’t Wait. New York: Harper & Row, Publishers, 1963.                                                                

2. Arthur F. Holmes, “Two Kingdoms,” in War and Christian Ethics: Classic and Contemporary Readings on the Morality of War ed., Grand Rapids: Baker Academic, 2005.

3. Ronald J. Sider, Nonviolence: the Invincible Weapons. Dallas: Word Publishing, 1989.