Education- Fim Cawnnak

 "Fimnak hram cu a kha, sihmanhsehlaw a theipar cu a thlum."  

Aristotle 

Kan Bible zoh tikah fimnak hi biapi tuk ah a chiah i hmun 200 ah a tial. Kan Bible Uk 66 chungah Uk 17 nih Fimnak kong an tial. Deut 3,Samuel 4,Siangpahrang 15,Chanrelnak 10,Ezra 1,Job 25,Salm 11,Phungtlukbia 63,phungchimtu 21,Isaiah 6, Jeremiah 10,Ezekial 5, Denial 7,Obidiah 2, Malakhi 1, Mathai 3, Mark 1, Luke 7, Lamkaltu 5 an tial hna. Biakam hlun lawng siloin Biakam thar zong nih tampi an tial. Cawnnak kong hi voi (5) kan Bible ah aa tial ve. Hngalhnak kong hi voi (164) a tial ve. Hi pathum a biapi cu fimnak a si. An pathum ningin kan fonh a si ahcun voi 369 a si. Cucaah Pathian nih hin fimnak hi biapi tuk ah a chiah ti hi hmuh khawh a si. Zeicatiah amah zong a fimmi Pathian a si.

General in Laimi cu English an thiam tiah states dang pawl nih an chim. Asinain, mirang holh lawng kan thiam i education leiin cu kan niam tuk rih ti hi data collection in hmuh kho a si.

1.      University kan ngei lo, (an sak lio pi si).

2.      Technical College (1).

3.      High School : 27

4.      Middle School : 82

5.      Primary School :1068   (Total: 1177)

6.      Students 98659.  (Chin Christian University cu religion department a si caah a tel lo).

A dang states pawl cu University pahnih, thum hmanh an ngei cang. Uknak that lo ruangah maw kanmah daithlan ruangah dah Lairam ahcun sianginn thami kan ngei kho rih lo. Kan Lairam a tthancho khawhnak hnga sianginn quality a thami kan ngeih a herh ko.

Mi cheu nih technology nih minung a thlen cuahmah cang an ti, asinain kei cu ka pom kho lo. Education-fimnak tu nih vawlei pi hi a thlen. Bia dang in chim ahcun minung tu nih technology hriamnam hman in minung khuasak ning le khuaruah ning kan thlen ti hi ka hmuh ning a si. Mi tha nih ram tha an ser. Mi tha nih an ram an cawisanter. Mifim nih cun an nuhrin covo tha tein an theih i, an runven khawh. Cucaah ram pakhat aa thlen khawhnak hnga education-fim cawnnak hi a biapi tuk. Educationist Dewey nih cun “education- cawnnak a tamnak paoh ah thanchonak a tam deuh ve” a ti. Education- cawnnak hi a hlun ti a um bal lo tiah a chim tawn, asinain, cawn caan cu a um ve ko tiah ka ruah. Norway ram ah tarpa kum 65 a si cangmi sianginn a kai peng rih tiah an chim; cu bantuk sianginn kai cu rian ngei lo ruangah sianginn kai a si kho men. Fim cawnnak cu kanmah ca lawng si loin midang thathnemnak va pek khi a si. Education hi minung kan hriamnaam tha bik a si zungzal. Education cu zeidah a si ti le pumpek nunnak ah zeidah a chuahpi ti kha zoh hna u sih.

Education cu zeidah a si?

Education= Cacawnnak timi hi zeidah a si? Mirang in cun “education=cacawnnak” a si i, Latin holh in cun “educare, educatum, le educere” ti a si. “Education” timi Latin holh in a lakmi a si ko. An sullam cu aa khat dih ko hna: Latin in “e” timi cu “cawnnak pek, thanchoter, cawisan” ti a si. “Educere” a sullam cu “hruai i tinhmi ah chuahpi, a chunglei ah thil a ummi hna kha lengah chuahpi” ti a si. Cun “educatum” a sullam cu hman awk tlakmi sinak ding caah cawnpiaknak pek ti a si. Cucaah cacawnnak timi cu minung nih minung kha sersiam, cawnnak pek, hruai i, hman awktlakmi siter kha a si, cu pinah minung hi kan pum chungah thil ti khawhnak a ngeimi kan si hna i, kan pum chungah thil ti khawhnak a ummi hna kha cawnpiaktu hna le hruaitu hna nih lengah chuahpi in sersiam le muisam suaipiak kha a si. Cucaah cacawnnak hi minung pumpak kan i sersiamnak le  thanchonak caah a herh tuk.

Keimah hmuh ning “education-fim cawnnak timi cu kan hngalh lonak le kan palhnak a kan hngalh tertu le a hmaanmi lam ah a kan hruaitu a si.” Jesuh cawnpiak ning ahcun, "biatak cu nan hngalh lai i biatak nih cun an luatter hna lai." (Johan 8:32) Minung luatnak a kan petu taktak cu “education -fim cawnnak” a si. Rev. Dr. Henry Siang Kung nih a chim, “A hmaanmi fimthiam cawnnak (education) cu luatnak a si. Luatnak a chuahpi lomi cawnnak cu fimcawnnak taktak a si lo, a deu a si. Fimcawnpiaknak cu hruhnak le hngalhlonak chungin luattertu a si. Hruhnak chungin luatter ti hi Chiatha thleidannak tharchuah, mah le pawngkam thil sining le dirhmun hngalhter khi a si ko.” Cucaah education hi kan i sersiamnak ca le kan thanchonak caah a herh tuk hringhran. Education nih aa tinhmi cu “ruahnak thanchoter” hi a si. Greek mifim Aristotle nih a chimmi cu “ca cawnnak nih a tuah ding taktak cu a puitlingmi pum le a puitlingmi ruahnak ser hi a si” tiah a ti. Cu nih a fiangtermi cu education- cawnnak cu caan tampi lak hnu ah sersiamnak tling a chuahmi a si. Education nih theipar a phi a chuahtermi cu “Ruahnak a thanchoter i ziaza a sersiam.”

1.      Na hngalhnak a tam poah midang upat zia na thiam lai, na hngalhmi nih tangdor nun an chim lai. Education nih kan hngalh lomi thil kha hngalhnak a kan pek i minung puitling a kan ser. Education nih a chuahtermi fimnak cu a zir bal lo. Na fim ahcun na zir lai lo biatak na tanh lai i dinfelnak na zulh lai. 

2.    Education cu kan palhnak a kan hngalhter i nun ziaza a kan remh. Fim thiamnak na cawnmi nih na palhnak le na nun ziaza a remh lo i, a hlawhtlin lo ahcun ca cawnnak hi sullam ngei lo a si.

3.      Education cu hngalhnak kuater a si bantukin na hngalhnak nih cun hruhnak chung in an luater i thanchonak an pek. Education nih cun raltthanak a chuahpi. (Luatnak a chuahpi lomi cawnnak cu fimcawnnak taktak a si lo, a deu a si).

Peter F. Drucker nih, “Hmailei vawleicung mibu hi fimthiamnak mibu ti a si te lai. Zei paoh ah fimthiamnak hi a biabik a si te lai. Kulituan ciociomi  hmanh ah fimthiamnak ngei le ngei lo cu thlahlawh ai dang tukte lai i; fimthiamnak a ngeimi le ngeilomi karah thleidannak hmanh a sang tukte lai,” a ti. Minung nih ca cawnnak thawngin theihhngalhnak le riantuan thiamnak an ngeih khawhnak dingah cawnnak hi pek an si, cuticun an nun chungah lungtling tein paw cawmnak an i hmuh khawh lai i, midang ca le miphun ca zongah thatnak a chuahpitu an sinak lai cawnnak pek an si. Cacawnnak nih a chuah pimi cu theihhngalhnak a pek, thilti thiamnak a pek, umtu ziaza thiamnak a pek, lungthin le ruahnak puithlinnak a pek, duhnak a thanchoter i, man ngeihnak (values) a pek. Pakhat te ralring a haumi cu, midang sin in na cawnmi thiamnak cu na fimnak nih a uk lo i hman zia na thiam lo ahcun miphun le ram caah ral tihnung a si kho. I ralring!

By: Victor Aung Thu Lin

Reference:

1.      Pastor Luther Tin Hre, “Ca cawnnak kan Rosung” (New Delhi: India, August 21, 2014).

2.      Pastor Za Thawng Cin, “Miphun Kong Biaruahnak”- BBC Youth (Texas: USA, Sep 23, 2017).