Rom Cakuat Tawinak in Fiangternak

Rom cakuat hi kum hnih chung ka rel i a thawnak ka theih chinchin. Rom cakuat hi um hlah seh law, Bible hi a tlinh lai lo bantuk ka hmuh. Rom cakuat hi Biakam Hlun le Biakam Thar theihthiamnak caah key- tawhfung bantuk a si. Rom cakuat hi phungthum ah then khawh a si. Dal 1 in Dal 4 tiang hi minung sualnak le sual sal kan sinak, Judah mi he Jentail mi he khamhnak kan herhnak kong kha Paul nih a chim. Dal 5 in Dal 11 tiang hi (indicative), Pathian dawtnak le vel-ngeihnak kong kha a kan cawnpiak. Dal 12 in Dal 15 hi cu Pathian dawtnak le vel-ngeihnak nih a chuahtermi theipar, Khrihfa nun caan ziaza (moral ethics) kong Paul nih a kan cawnpiak. Dal 16 cu pumpak biachanwhnak le kuttlaihnak a si.

Biahmaithi

            Rom cakuat hi Paul nih AD 56-57 hrawngah a rak tialmi a si. Paul nih Rom cakuat a tial lio ahhin Rom khua a phan bal rih lo nain, Rom khua i a ummi Khrihfa tampi cu a hngalh cang hna (16.1-15). An kong tampi a hngalh caah an sin kal a duhnak cakuat zong a si (1.15; 15.22-29). Rom cakuat hi Paul nih cakuat a tialmi lakah a sau bikmi a si i, Biakam Thar cauk a hram thawk bik ah tialmi cakuat a si. (Note: Paul nih cakuat 13 a tialmi lakah a tial hmasa bikmi cu a si lo). Rom cakuat hi kum saupi chung Khrihfami hna an zumhning a tungmertu zong a si. Theologians minthang a simi Augustine, Martin Luther, John Calvin, John and Wesley, tehna zong hi, Rom cakuat an relnak nih an ruahning le an hmuhning tampi a tunmer hna.

Rom cakuat hi Paul theology dihlak aa tialnak cakuat a si lo. Rom cakuat ah hin thawhthannak kong le Bawipa Zanriah kong Paul nih a tial lo. Sihmanhsehlaw, Khrihfa zumhnak hrampi theih a duh taktakmi nih cun Rom cakuat hi rel hrimhrim a hau i cu lakah cun Dal 1-11 nih hin Khrihfa zumhnak hi a fianter khun. Pathian duhnak le Khrihfa nun zia kong theih a duhmi nih cun Dal 12-15 i Paul cawnpiaknak hi kan rel awk a si. Rom cakuat nih a fianter duhmi cu minung cu zumh awk tlak kan si ruangah Pathian hi zumhtlak a sinak a si lo (3:1-4); Pathian dawtnak cu a ngan tuk hrinhran caah, cu dawtnak le minung cu zeihmanh nih a kan then kho ti lo (8:38) ti hi a si. Paul nih cakuat dang a tialmi hna cu Khrihfami nih an tonmi biahalnak le harnak kha a lehmi hna asinain, Rom cakuat tu cu Khrihfami nih Pathian kan zumhning, Pathian nih a kan dawtnak le, Khrihfami nih kan tuah awk hnga dingmi kan rian kong kha Rom khuami nih thei ve hna seh ti saduhthahnak he a tialmi cakuat a si.

I. Greeting- Biachawnhnak 1:1-17

            Paul nih Rom cakuat ahhin biachawnhnak in a thawk i, upat peknak le lunglawmhnak bia chimnak zong aa tel chih. Rom cakuat i a tlangpi cu 1:16-17 ah a tial, Pathian thawnnak hmual a simi Thawngtha (Gospel) nih cun zumtu paohpaoh Judah mi le Jentail mi he a khamh hna lai ti kha a si. Cucaah, “Paul nih mi vialte hna sinah Thawngtha chim ding leiba ka ngei, Thawngṭha hi ka zahpi lo, zeicahtiah a zummi vialte hna caah Pathian khamhnak hmual a si" (Rom 1: 14-16).

(A) Rom cakuat nih aa tinhmi 1:18-20

            Jentail mi he Judah mi he misual kan si dih caah khamhnak kan herhmi a si. Judah mi cu cuarpar aa tanmi le nawlbia a ngeimi an si ko nain, phungbia a ngei lomi Jentail mi tluk tein Jesuh cawnpiaknak siseh, Paul nih Thawngtha a chimmi khamhnak a herhmi an si ve. Cu kong cu Paul nih lungsau ngai in a fianter i, hi kong he pehtlai in 3: 24-25 ah bia a donghter. 1: 18-20 in 3: 20 tiang hi Paul nih minung kan sualnak kong a chim duhnak a si. Sualnak nih minung dihlak a kan cul dih cang caah minug pakhat cio khamhnak nakin miphun dih lakin, Jentail mi he Judah mi he khamhnak kan herhnak kong kha 1: 18-20 ah Paul nih a fianter.

            Rom cakuat kan zoh tikah a tlangpi in Dal 1 in Dal 4 tiang hi Paul nih minung sualnak kong le Nawlbia kong a chim. Nawlbia zulhnak thawngin thiam coter kan si lonak kha Paul nih Biakam Hlun i Genesis Dal 15 Abraham zumhnak hman in a chim tthan. “Abraham nih Pathian cu a zumh caah miding in a cohlan.” Miding in cohlan timi bia hi Abraham ca lawngah tialmi a si lo, Jesuh kan Bawipa thihnak in a thawhtertu a zummi, miding in colhan ding kanmah ca zongah hin tial a si ve. Jesuh Khrih cu kan sual ruangah thihnak phakter a si i Pathian he kan i remnak hnga dingah nunnak ah a thawhter a si, 4: 23-25.

II. Pathian He I Remnak 5: 1- 8.39

Kan caah Jesuh Khrih a thihnak a sullam cu Dal 5 in Dal 8 tiangah kan hmuh. “Zeihmanh a tuah kho lomi kan si ko lio ah khan, cu caan thengte ahcun mi tha lomi kan caah Khrih kha a thi” (5:6). Hi chungah hin Khrih ah nunnak thar kan hmuhnak zong a tel i, cu nunnak thar cu Khrih nih dinnak a tuahmi thawngin (5.18) mi vialte caah a sinak kong zong aa tial. Nunnak thar ti a sullam cu, sualnak ah kan rak thi i (Dal 6), Nawlbia tang zongah sal bantukin kan rak thi i (Dal 7), sihmanhsehlaw kan caah Khrih a thihnak nih Thlarau nunnak a kan pek ti kha (Dal 8) nak ah Paul nih a langhter.

Pathian he kan i remnak cu kan Bawipa Jesuh zumhnak thawngin thiamcoter kan si i, Jesuh Khrih thawngin Pathian he kan i rem (5:2). Paul nih “sualnak man cu thihnak a si, sihmansehlaw Pathian laksawng cu zungzal nunnak a si i cu nunnak cu kan Bawipa Jesuh Khrih he aa pehtliahmi nunnak a si” tiah a langhter, (6:23). Cun, Dal 6. 1-23, tipil innak hi sualnak ah kan thih i, Jesuh Khrih he nunnak ah kan tho than tinak sullam a ngei kha Paul nih Khrihfa hmasa hna kha theihter a duh hna.

(A) Nawlbia le Sualnak 7. 7-13

Nawlbia kong Paul nih a chim tikah Judah mi hna an ruahning kha a langhter duh caah nawlbia a thathnem lo tiin a chim tawn (3. 20; 4. 15, 20; 6. 14). Sihmanhsehlaw, 7. 7-12 tiangah cun nawlbia nih cun Pathian he remnak a kan tuahpiak kho lo nain kan nunnak ah nawlbia sullam a ngeihning kha a chim. “Nawlbia cu a sual maw? Sual hlah! Sihmanhsehlaw, sualnak cu sual a si kha a kan hngalhtertu cu Nawlbia a si” (7: 7). Nawlbia cu misual kan sinak a langhtertu a si ti kha Paul nih a fiangter. Nawlbia cu thlalang (mirror) bantuk a si, nawlbia nih kan sualnak a langhter i Khrih vel khamhnak lam a kan hmuhsak.

(B) Thlarau Nun Dal 8. 5-17

Dal 7. 7-25 i kan hmuhmi nawlbia kong kha tam deuh in Paul nih a fianter than i nawlbia nih kan lungre a theihtermi cu Khrih thawngin lungdaihnak le hnagamnak kan hmuh than ti kha a chim. Paul nih thlarau nun cu hitihin a chim, “Nan lungthin cu minung sining nih a uk ahcun a phichuak cu thihnak a si; nan lungthin cu Thlarau nih a uk ahcun a phichuak cu nunnak le daihnak a si” (8:6). Cucaah, minung cu a lungthin kha minung sining nih a uk ahcun Pathian ral a si; a minung sining duhnak a zulhmi nih cun Pathian kha a lawmhter kho lo tiah Paul nih a kan cawnpiak. Hi Bible ca hi zumtu nunnak ah a biapi taktakmi a si, aho nih na lungthin an uk i nifate na nunnak ah Pathian Thlarau nih an hruaimi na si maw? Rak check ve!

(C) Hmailei Sunparnak Dal 8. 24-39

Atu caan i kan inmi temhtuarnak hi cu hmailei i kan sin i phuan a si te laimi sunparnak he cun tahchunh awk tlak ah ka rel lo, tiah Paul nih a chim (8:18). Zeicatiah ruahchannak in pei khamh kan si cu; sihmanhsehlaw kan i ruahchanmi cu kan mit in kan hmuh ahcun, cucu ruahchannak taktak cu a si hnga lo. Mit in hmuh komi cu aho nih dah an i ruahchan bal? Kan i ruahchanmi cu Thiang Thlarau bawmhnak thanwgin a si. Zeitindah thla kan cam awk a si ti hmanh kan hngalh lo caan ah bia in chim khawh lomi hram-ainak in Thiang Thlarau nih Pathian cu a kan nawlpiak. Kan i ruahchannak cu donghnak a ngeih lomi Khrih dawtnak le thihnak thawhter a si i Pathian orhlei kamah a um i kan ca i a kan nawlpiaktu cu amah Jesuh Khrih pei a si cu (8:34). "Cucaah aho nih dah Khrih dawtnak he cun a kan ṭhen khawh lai? Khrih a kan dawtnak he cun zeihmanh nih a kan ṭhen kho lo ti kha fiang tein ka hngalh: thihnak nih siseh, nunnak nih siseh, vancung i a ummi vanmi nih si hna seh, uktu le ṭhawnnak nih si hna seh, atu caan nih siseh, hmailei caan nih siseh, cunglei vawlei nih siseh, tanglei vawlei nih hin siseh, an kan ṭhen kho lai lo  kan Bawipa Khrih Jesuh thawngin kan ta a simi Pathian dawtnak he a kan ṭhen khotu ding cu sermi thil dihlak ah hin zeihmanh a um lo,"  (Rom 8:38-39) tiah Pathian saltha Paul nih a kan cawnpiak.

Dal 9-11 tiang hi 3.1-9 i Paul nih a rak chimmi kha a peh thanmi a si. Pathian thimmi Judah mi nih Khrih an zumh lonak kong a si. Judah mi an lung a khong i Khrih kha an zumh duh lo caah Khrih zumtu hna cu Jentail mi hna sinah Thawngtha phuannak caan an ngei. Jentail mi hna nih Pathian thluachuah an comi cu Judah mi hna an hnah chuak nain, Pathian vel cu Judah mi lawng si loin Jentail mi zong nih an tinco ve lai ti kha Paul nih a chim duhmi a si.

Dal 11. 1-31 Rom cakuat Dal 9 le Dal 10 chung i Paul chimmi kan zoh tikah 11.1 i Paul nih biahalnak a tuahmi bantukin Pathian nih a mi simi Judah mi hna kha hlawt dawh in a um. Sihmanhsehlaw, BC kum zabu 9 lio i Elijah chan lioah Pathian nih Judah mi tlawmpal a khamh hna bantukin Jesuh a zummi Judah mi hna cu Pathian nih a khamh ko hna lai ti kha Paul zumh ning a si. Paul zong Judah miphun, Benjamin hrin a si i (11.1), Pathian nih a khamh bantukin Judah mi cu Pathian nih a hlaw lan hna lai lo ti hi Paul zumhnak a si (Fil 3.5). 

Dal 11. 33-36 Israel mi vialte khamh an si lai ti hi minung nih kan ruah khawh lomi Pathian biathli (11. 25) a si ti kha Paul nih biahalnak a tuahmi nih a fianter. 

III. Khrihfa Nunning 12. 1- 15.13

Dal 12. 1- Dal 15.13 tiang hi Paul nih Khrihfa nungning kong a chimmi a si. Nunnak thar a ngei cangmi hna Khrihfami nih zeitindah kan nun awk as i ti kha hi Bible cang nih a kan cawnpiak. Khrihfami nih Pathian caah kan tuan digmi rian kong, Dal 13 uktu bawi sin i kan ngeihmi tuanvo kong, Dal 15 thleidannak um loin pakhat le pakhat kan i dawt awk a sinak kong Paul nih a kan cawnpiak.  

Biahmaithi ah ka langhter bantukin Dal 16 hi cu Pumnak Biachawnhnak a si. Dal 16. 1-16 Paul hi Rom khua a tlawn bal lo nain, Rom khua i a ummi Khrihfa minung 26 sinah pumpak biachawnhnak le kuttlaihnak ca a tial. Hi 26 lakah a cheukhat cu amah he rian a rak tuan tti balmi zong an um. Khrihfa hmasa hna lakah nu le pa thleidannak a um lo tein Khrihfa caah rian an tuan pinah, inn ah pumhnak a tuahmi Khrihfabu an um len ti kha hi biachawnhnak nih a langhter (16. 5; Lamkaltu 12. 12; 1 Kor 16. 19; Kol 4.15). Khrihfa hmasa hna hi biakinn an rak ngieh lo caah mirum deuh inn ah an rak pum i inn khat ah 40-50 hrawng in rak i pumh dawh a si. 1 Kor 14. 23 i Khrihfabu a timi hi hmun tam nawn i aa pummi Khrihfabu dihlak fonh kha Paul nih a chim duhmi a si.

Biadonghnak: Rom cakuat hi Khrihfa zumhnak hrampi a si tiah ka ruah. Bible 66 lakah Rom cakuat hi ka uar cemmi a si, Rom cakuat hi Biakam Hlun le Biakam Thar a forhtonak a si. Rom cakuat na relnak thawngin Thlarau leiah na zumhnak zong a fek chinchin lai tiah ruahchannak ka ngei fawn. Martin Luther nih, “Rom cakuat cu kan thlarau caah nifate rawl (daily-bread for our soul) a si. Nifate in Rom cakuat hi kan rel ahcun kan thlarau damnak a si tiah Luther nih a ti. Biakam thar lakah a ngan bik asi tiah a ti fawn (the chief of New Statement).

John Calvin, Rom cakuat cu “Bible chung rothil innkaa on nak key a si,” (open door to understanding all treasures of the Scripture), tiah a ti. A chim duhmi cu Bible ca chungah hin kan theih khawh lomi Pathian Bia “ro-thil” tampi a um i Rom cakuat hi Bible theihnak caah tawh (key) bantukin kan hman ahcun Bible ca dihlak ro thil pawl kha kan fiang kho tinak a si.

Ka main focused cu Rom cakuat hi zei tluk in dah Khrihfa ca'h a that i a biapi ti hi a si. Hi ca na rel dih bak in Rom cakuat hi rel rak thok colh ve tiah thazaang pek kan duh!

Khrih ah nan unau Victor Aung Thu Lin